اقتصاد سیاسی نفت و تأثیر آن بر توسعه اجتماعی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی

چکیده

هدف اساسی پژوهش حاضر بررسی تأثیر نفت بر توسعه اجتماعی ایران با تأکید بر شهرنشینی و تحرک اجتماعی است. با توجه به داده‌های پژوهش، میان افزایش درآمد نفت از یکسو و تحرک اجتماعی و گسترش شهرنشینی (با رویکرد تحقیقات مقایسه‌ای و تطبیقی) از سوی دیگر رابطه وجود دارد. محدوده زمانی تحقیق از دهه 1320 تا ابتدای دهه 1390 می‌باشد. پژوهش از نظر روش از نوع تحقیقات میکس یا ترکیبی (کمی و کیفی)، از نظر هدف، جزو تحقیقات کاربردی و از حیث ماهیت نیز توصیفی می‌باشد. در این پژوهش از مطالعات کتابخانه‌ای و به طور خاص بررسی اسناد رسمی استفاده شده است. برپایه داده‌های پژوهش و با در نظر گرفتن نظریه بلایا یا نفرین منابع، درآمد نفت به عنوان متغیر مستقل، از طریق سیاست‌های دولت‌ها (متغیر میانجی) به گسترش شهرنشینی و تحرک اجتماعی در ایران کمک کرده است با این حال مهاجرت بی‌رویه بی‌شهرها به ویژه شهرهای بزرک و کلانشهرها باعث پیدایش حاشیه‌نشینی گردیده است. از سوی دیگر تخصیص درآمد نفت به شهرها باعث افزایش نابرابری میان شهر و روستا گردیده و عدالت اجتماعی را کاهش داده است. بر اساس نتایج این پژوهش کشورهای نفت خیز می‌توانند با مدیریت صحیح درآند نفت از دام نفرین منابع بگریزند. نتایج این مقاله می‌تواند الگویی برای توسعه درون‌زا در کشورهای نفت خیز ارائه نماید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Political Economy of Oil and its Impact on Social Development of Iran

نویسنده [English]

  • Hossein Sheikhzadeh

Assistant Professor, Department of Political Science, Kharazmi University

چکیده [English]

The main purpose of the present study is to investigate the impact of oil on Iranian social development with emphasis on urbanization and social mobility. According to research data, there is a relationship between increasing oil revenues on the one hand and social mobility and urbanization expansion (with comparative and comparative research approach) on the other. The research period ranges from the 1920s to the early 1990s. The research is mixed and quantitative (qualitative and qualitative) in terms of purpose, applied and descriptive in nature. This study uses library studies, and in particular, the examination of official documents. Based on research data and by considering disaster or resource curse theory, oil income as an independent variable has contributed to the expansion of urbanization and social mobility in Iran through government policies (the mediating variable), however, the overwhelming migration of cities, especially large cities. And metropolises have led to the emergence of suburbs. On the other hand, allocating oil revenues to cities has increased inequality between the city and the countryside and reduced social justice. Based on the results of this study, oil-rich countries can escape the curse of resources by properly managing oil revenues. The results of this paper can provide a model for endogenous development in oil-rich countries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urbanization
  • Social Mobility
  • Unemployment
  • Social Inequality
  • Resource Disaster
ابراهیمی، محسن و سالاریان، محمد. (1388). «بررسی پدیده نفرین منابع طبیعی در کشورهای صادرکننده نفت و تأثیر حضور در اوپک بر رشد اقتصادی کشورهای عضو آن». فصلنامه اقتصاد مقداری، دوره 6، شماره 1: صص 37-22.
آل غفور، سید محمدتقی؛ و کاشف‌الغطاء، فاطمه؛ «تأثیر شرایط اجتماعی، اقتصادی بر مشارکت سیاسی زنان در ایران»، فصلنامه بانوان شیعه، شماره 20: صص 167.
آهنگری، عبدالمجید؛ رضایی، محمدرضا و جوکار، یلدا. (1394). «بررسی تاریخی نقش نفت در اقتصاد ایران با تأکید بر بیماری هلندی (درس‌هایی برای آینده)»، چهارمین کنفرانس الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت، 30 و 31 اردیبهشت: ایران: صص 62-55.
ادیبی، حسین. (1358). طبقه متوسط جدید در ایران، تهران: انتشارات جامعه.
ازکیا مصطفی. (1377). جامعه شناسی توسعه، تهران: نشر کلمه.
ازکیا، مصطفی. (1374). جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی در ایران، تهران: انتشارات اطلاعات.
اسماعیلی رزی؛ حسین، ابراهیمی، بهنام و شیر علی، شیرین. (1384). «تأثیر درآمدهای نفتی بر رشد اقتصادی در ایران با تأکید بر تغییر کیفیت نهادی»، فصلنامة سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا (س)، سال سوم، شمارة 7، صص 108-81.
اشرف، احمد؛ و بنوعزیزی، علی. (1387). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: انتشارات نیلوفر.
باقری بنجار، عبدالرضا و زارعی، یاسر. (1397). «نقش نفت در توسعه اجتماعی ایران پس از انقلاب اسلامی از دیدگاه اساتید و متخصصان»، کنفرانس ملی توسعه اجتماعی، دانشگاه شهید چمران اهواز، صص 76-55.
بانک مرکزی ایران، ترازنامه سال 1339
ـــــــــــــــــ ، ترازنامه سال 1346
ـــــــــــــــــ ، ترازنامه سال 1353
ـــــــــــــــــ ، ترازنامه سال 1356
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (1398). بانک اطلاعات سری‌های زمانی.
ذوقی، ایرج. (1372). مسائل سیاسی، اقتصادی نفت ایران، تهران: انتشارات پاژنگ.
رحمانی، تیمور و گلستانی، مهناز. (1388). «تحلیلی از نفرین منابع نفتی و رانت جویی بر توزیع درآمد در کشورهای منتخب نفت تخیز»، تحقیقات اقتصادی، 44(4): صص 86-57.
رشیدی، علی. (1381). «نقش تحولات اقتصادی بر متغیرهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی. اطلاعات سیاسی اقتصادی»، تحقیقات اقتصادی، شماره 44(4): صص 86-57.
زاهدی مازندرانی و حسینی، محمدجواد و حسینی. (1366). «مهاجرت روستایی و روند یکصدساله اخیر در ایران»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 11: صص 42-26.
شیراوند، مهران. (1387). صعود نافرجام: تحلیلی بر تأثیر درآمدهای نفتی بر فروپاشی رژیم پهلوی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
عباسیان، عزت‌اله؛ مفتخری، علی و نادمی، یونس. (1396). «اثرات غیرخطی درآمدهای نفتی بر رفاه اجتماعی در ایران»، فصلنامة علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفدهم، شماره 64: صص 71-39.
سید نورانی، سید محمدرضا و خوش کلام خسروشاهی، مهدی. (1292). «منبع طبیعی نفت و پیشرفت اقتصادی ایران: چالش‌ها و راهکارها»، مجله اقتصادی، 11 و 12: صص 30-5.
حقیقت، جمشید و پاسبانی میرک، فرزاد. (1395). «بررسی تأثیرات شوک‌های نفت و نرخ ارز بر قیمت محصولات کشاورزی در ایران»، مجله تحقیقات اقتصادی، 51(1): صص 90-71.
حسینی یزدی، سمانه سادات و توسلی نائینی، منوچهری. (1394). «بررسی تأثیر درآمدهای بالای نفتی بر توسعه کشور نروژ با استفاده از تحلیل عملکرد»، ماهنامه علمی- ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، شماره 12: صص 29-11.
جلیل‌زاده، دویران. (1380). نفت و تأثیر آن در روند توسعه اقتصادی و سیاسی کشورهای حوزه خلیج فارس، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 2: صص 45-23.
جرجرزاده، عباس و اقبالی، عبدالله. (1384). «بررسی اثر درآمدهای نفتی بر توزیع درآمد در ایران». رفاه اجتماعی،5(17): صص 226-207.
طبیبیان، محمد. (1387). نفرین نفت یا سوء استفاده از منابع، دسترسی در: http://www.rastak.com/article?id =1321.
لین کارل، تری. (1388). معمای فراوانی؛ رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی، جعفر خیرخواهان، نشر نی.
فوران، جان. (1380). «تحلیلی نظری از انقلاب 1979-1977 ایران»، ترجمه سیدصدرالدین موسوی، پژوهشنامه متین، شماره 20: صص 43-22.
 فوران، جان. (1383). مقاومت شکنده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1341
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1346
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری، سال 1349
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1350
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1352
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1355
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1360
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری سال 1387
مرکز آمار ایران، گزیده نتایج سرشماری عمومی سال 1390
متقی، ابراهیم. (1382). راهبرد نوسازی دولت‌های معاصر ایران (از مشروطه تاکنون)، دانشگاه تهران.
مهرآر احمد؛ ابریشمی، حمید و زمانزاده نصرآبادی، حامد. (1390). «مصیبت منابع یا نهادها: مطالعه موردی کشورهای صادرکننده نفت»، پژوهشنامة اقتصادی، 10(3): صص 233-205.
محمودیوهمکاران.(1384).«تحلیلاهمیتصنعتحملونقلدراقتصادایرانبااستفادهازتکنیکداده-ستانده»،فصلنامهپژوهشنامهبازرگانی،شماره34: صص 187-116.
محمدی، وحید. (1386). اندازه گیری فقر و توزیع درآمد در ایران، تهران: انتشارات سمت.
مصلی نژاد، عباس و شیخ‌زاده، حسین. (1392). «نقش نفت در توسعه اقتصادی ایران»،فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،دوره 43، شماره 4: صص 60-43.
Aizenman, J. & Marion, N. (1999). "Volatility and Inves tment: Interpreting Evidence from Developing Countries", Economica, 66, PP. 157-179.
Alotaibi, B. (2006) Oil price fluctuations and the Gulf Cooperation Council (GCC) countries, 1960-2004, unpublished dissertation, Southern Illinois University, Carbondale.
Bardhan, P. (1997) "Corruption and development: A review of the issues", Journal of Economic Literature, No.35, PP.1320-1346.
Benjamin, Nancy C., Shantayanan, Devarajan & Robert J. Weiner (1989). "The Dutch Disease in a Developing Country: Oil Reserves in Cameroon", Journal of Development Economics, 30, PP. 71-99.
Carneiro, F. G. (2007) Development Challenges of Resource-Rich Countries: The Case of Oil Exporters. VI International Colloquium, Macrodynamic Capabilities and Economic Development, University of Brasilia. Brasilia, Brazil, PP.115-140.
Collier, P. & Goderis, B. (2007) Commodity prices and growth: Reconciling a conundrum, Department of Economics, University of Oxford, available http://users.ox.ac.uk/econpco/research/pdfs/CommodityPricesAndGrowth. Pdf.
Dreger, C. & Rahmani, T. (2016) "The impact of oil revenues on the Iranian economy and the Gulf states", OPEC Energy Review, 40(1), PP. 36-49.
Edward E. Leamer, Hugo Maul, Sergio Rodriguez & Peter K. Schott (1999) Does natural resource abundance increase Latin American income inequality?; Journal of Development Economics, Vol. 59, PP. 3–42.
Farzanegan, M. R. & Markwardt, G. (2009). "The effects of oil price shocks on the Iranian economy", Energy Economics, 31(1), PP. 134-151.
Goderis, B. & Malone, S. (2011) "Natural Resource Booms and Inequality: Theory and Evidence", Scandinavian Journal of Economics, No.2, PP. 388-417.
Joshi, V. (1970) Saving and Foreign Exchange Cons traints, in P. P. S treeten (ed.), Unfashionable Economics: Essays in Honour of Lord
Balogh, H. (1970). London: Weidenfeld and Nicolson, PP.111-133.
Gylfason, P. (1999) Natural resources and economic growth: a Nordic perspective on the Dutch disease, United Nations University, World Institute for Development Economics Research, No. 167.
Hesham, A. R. & Wang, P. (1997). "Social Welfare and income inequality in a sys tem of city", Journal of Urban Economic, 41, PP. 462-483.
karl, T. L. (2005) oil-led Development: social, political, and Economic consequences, Stanford university, California, united states
Karshenas Masoud & Hakimian, Hasan, (2014) "oil, economic diversification and the democratic process in Iran", Iranian studies, vol 138, Issue1 march, PP. 67-90.
Lane, P.R & Tornell, A (1995) "Power, growth and the voracity effect", The Journal of Economic Growth, No.2, PP.213-241.
Lajous, A. (2014). The Impact of Lower Oil Prices on the Mexican Economy. Available on:https://pdfs.semanticscholar.org/5d47/55730da1abe9080c47d4656eb91b6861f3db.pdf.
Lewis, W. A. (1980) "The slowing down of the engine of growth", The American Economic Review, 70(4), 555-564.
Leite, C. & Weidmann, J. (1999) "Does mother nature corrupt? Natural Resource, Corruption, and Economic Growth", IMF Working Paper, No. 99/85, PP. 29-45.
Mahdavy. H, (1970). The pattern and problems of economic development in the Rentier states: the case of Iran" in M.A.Cook, studies in the economic history of the Middle East, London.
Ross, Michael L. (1999), »The political Economy of the Resource Curse«, World Politics, 51, PP. 297-322.
Ramey, G (1995) »Cross-Country Evidence on the Link between Volatility and Growth«, American Economic Review, 85, PP. 1138–1151.
Sachs, J and Warner, A. M. (1997) »Natural Resource Abundance and Economic Growth«, Harvard institue for International Development, Working Paper, November, PP. 1-50.
Terry Lynn, Karl, (2005) Understanding the Resource Curse, in Governing Oil, A reporter's Guide to Energy and Development, Revenue Watch Open Society Institute, New York.
Van Wijnbergen, S. (1984) "TheDutch Disease’: a disease after all,"? The Economic Journal, 94(373), PP. 41-55.